Engelli Gençler, Sosyal Dışlanma ve İnternet

Abstract

ÖNSÖZ Modern kentlerde günlük yaşam her geçen gün biraz daha hayatta kalma savaşına benziyor. Şehrin yoğun temposu, hızlı hareket etme ihtiyacı, toplu ulaşım araçlarına binme mücadelesi, köpüler, alt geçitler, çalışmayan asansörler, bozuk yürüyen merdivenler, esnaf ve otomobiller tarafından işgal edilmiş kaldırımlar... Elinizdeki kitabın konusu İstanbul gibi büyük bir kentte her gün yüzbinlerce insanın ulaşım için kullanmak zorunda olduğu metrobüs duraklarında insanları gözlemlerken çıkıverdi. Özellikle sabah ve akşam saatlerinde işçiler, memurlar ve öğrenciler bu toplu ulaşım aracına binebilmek için insanüstü mücadele veriyordu. Hızlı ve çevik olanlar oturabiliyor, diğerleri ise ya ayakta kalıyor ya da sıradaki aracı beklemek zorunda kalıyordu. Bu mücadelede engelli bireyleri özellikle de bedensel engellileri görmek mümkün olmamıştı; zira tekerlekli sandalyeyle ya da başka bir araçla otobüs durağına ulaşsalar bile engelli bireylerin metrobüse binebilmeleri neredeyse imkânsızdı. Bu bizi “engelliler nerede?” sorusuna götürdü. Türkiye İstatistik Kurumu’nun rakamlarına göre Türkiye nüfusunun %12,29’u engelli bireylerden oluşuyor. Bedensel engelli olanlar ise tüm engellilerin yaklaşık onda biri, 2014 rakamlarıyla yaklaşık 1 milyon kişi. Ancak okulda, işte, yolda, kamusal alanlarda, toplu ulaşım araçlarında bu insanların neredeyse hiçbirini görmüyoruz, göremiyoruz. Peki, resmi istatistiklerde önemli bir yer işgal eden engelli bireyler neredeler? Zamanlarını nasıl geçiriyorlar, toplumsal hayatla bütünleşebilmek için nasıl bir mücadele veriyorlar? Toplumsal yaşamın birçok alanından dışlanan bedensel engelli bireyler için internet dış dünyaya açılan bir pencere, onları topluma dahil edebilecek bir araç olabilir mi? Örneğin internet, engelli gençlerin ev dışına çıkmaksızın engelsiz bireylerin çok daha kolay erişebildiği eğitim, iş ve sosyalleşme imkânlarına kavuşmasının bir aracı olarak işlev görebilir mi? Yoksa internet teknolojilerine bağlı kalarak oluşturulacak sosyal politikalar engellilerin sorunlarını çözmeyeceği gibi sosyal dışlanmayı yeniden üretebilir ya da daha da ağırlaştırabilir mi? Çalışmamızın başında kafamızda yanıtını arayan bunun gibi birçok soru vardı. Sorularımızı bir araya getirdiğimizde toplumsal yaşamda görünürlükleri en az olan gruplardan biri olan genç bedensel engellilerin son yıllarda günlük hayatımızın her alanına giren internetle olan ilişkilerini sosyal dışlanma kavramı çerçevesinde incelenmeye karar verdik. Literatür çalışmasına başladığımızda ise üzerinde araştırma yapılması gereken çok bakir bir alanla karşı karşıya olduğumuzu gördük. Elimizde Türkiye’de engellilik hakkında daha önce yapılmış sosyolojik özgün çalışmalar ve yeni istatistiki bilgiler yok gibiydi. Engellilik çalışmaları 1970’li yıllardan itibaren Avrupa ve ABD’de yapılmaktaydı ve akademik dünyada göreceli olarak zengin bir külliyat ortaya çıkmıştı. Türkiye’de ise toplumsal cinsiyet, etniklik, dil ya da din ekseninde çeşitli gruplar üzerine her geçen yıl artan sayıda akademik çalışma yapılıyor olsa da, her nedense engellilik sosyal bilimcilerin yeterince ilgisini çekmemiş bir alan olarak duruyordu. Türkiye’de engelliler ile ilgili en kapsamlı istatistiki çalışmanın 2002 yılında yapıldığını gördük. 2014 yılına geldiğimizde elimizde hala o zamanki adı Devlet İstatistik Enstitüsü olan Türkiye İstatistik Kurumu’nun yaptığı “Türkiye Özürlüler Araştırması”nın ve 2006 yılında aynı araştırmanın verilerinden türetilen “Türkiye Özürlüler Araştırması 2002 İkincil Analizi”nin verileri dışında bir veri yoktu. Çalışmanın bu aşamasında Gençlik ve Spor Bakanlığı’nın açmış olduğu 2013 yılı Gençlik Projeleri Destek Programı’na başvurduk ve destek hakkı kazandık. Nitel ve nicel yöntemler kullanarak iki aşamalı olarak gerçekleştirmeyi planladığımız araştırmaya Ocak 2014’te başladık. Çalışma yapacağımız gençlik grubunu Gençlik ve Spor Bakanlığı’nın gençler için belirlediği yaş 6 aralığı olan 14-29 aralığı ile sınırlandırdık. 8 ilde kartopu yöntemiyle 31 engelli gençle yüz yüze derinlemesine görüşme yöntemiyle gerçekleştirdiğimiz nitel çalışmada 14 yaşın gençler için önemli bir dönüm noktası olduğunu gördük. Bu döneme kadar bedensel engelli gençlerin genelde aile ortamı, apartman, mahalle gibi görece dar alanlarda engelliliklerinin çok da farkına varmadan yaşayabildiklerini ancak akran çevresinin okul, iş ve mahalle dışı kamusal alanlara hareketliliğinin başladığı bu çağda aynı sosyalleşme alanlarına erişim ve ulaşım imkânı olmayan engelli gençlerin küçük toplumsal çevrelerinden kopmaya ve yalnızlaşmaya başladığını gözlemledik. Saha çalışmamızdan elde ettiğimiz bilgiler ve izlenimler doğrultusunda çalışmamızın ikinci ayağı olan nicel araştırmanın anket soru formunu hazırladık. Elinizdeki kitabın temeli Türkiye çapında internet üzerinde 14-29 yaş arası bedensel engelli gençler ile yapılan bu anket çalışmasına dayanıyor. Kitapta bedensel engelli gençlerin başlıca sosyal dışlanma alanlarını, bu dışlanmanın toplumsal neden ve sonuçlarının sosyolojik analizini ve internet kullanımının bedensel engellilerin sosyal dışlanmalarına/dahil edilmelerine etkilerini sunmayı amaçladık. Bu araştırmanın gerçekleşmesi için bize maddi destek sağlayan Gençlik ve Spor Bakanlığı’na, araştırmaya katılımı artıran dernek-kulüp yöneticileri ile gönüllülerine ve İstanbul Gelişim Üniversitesi yönetimine teşekkürü borç biliriz. Esra KÖTEN & Barış ERDOĞAN