İstanbul mevlevihaneleri semahanelerinin doğal aydınlatma açısından incelenmesi

Abstract

Mevlevilik, tasavvufi bir öğreti olarak İslam'ın mistik yüzünü temsil eder ve 13. yüzyılda Mevlana Celaleddin-i Rumi tarafından temelleri atılan bir düşünce sistemidir. Bu öğreti, insanın iç dünyasındaki derinliği keşfetme ve evrensel bir aşk anlayışı ile kozmik bir birlik içinde olma arayışını vurgular. Mevlevilik, Mevlana Celaleddin Ruminin vefatından sonra oğlu Sultan Veled tarafından kurumsal hale getirilmiş ve tarikat olarak tanımlanabilmiştir. Sema ayininin yapıldığı yer olan semahaneler, bu mistik deneyimin merkez üssüdür ve bu mekanların mimari tasarımı ile doğal aydınlatma özellikleri, ayinin manevi etkisini artıran önemli unsurlardır. Sema, semazenlerin musikiyle uyumlu hareketleriyle beraber dini ritüel olarak tarikatı benzerlerinden farklı kılar. Çalışma dört bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde mevleviye tarikatı, mevlevihaneler üzerine yapılan araştırmalar tespit edilmiş, doğal aydınlatma üzerine tarihi yapılar ve bu yapılarda olan ana mekanlar üzerine yapılan çalışmalar incelenmiş, bu yapılardaki mekanlarda doğal aydınlatma konforu üzerine olan tespitler irdelenmiştir. Mevleviliğin geçmişiyle beraber tarikat yapıları olan mevlevihaneler ve içerisinde yer alan mekanlar değerlendirilmiştir. İkinci bölümde Osmanlı dönemi payitaht İstanbul’da olan asitane tipi mevlevihanelerin (Galata, Yenikapı, Bahariye, Kasımpaşa Mevlevihaneleri) genel olarak mimari özellikleri incelenmiş, semahane yapıları ve yer aldıkları yapıların mekansal özellikleri üzerine tespitler yapılmıştır. Üçüncü bölümde doğal aydınlatmanın önemine değinilerek, aydınlatmanın etkilediği hususlar üzerinde durulmuş, doğal aydınlatma konforuyla ilgili hesaplama yöntemleri izah edilmiştir. Semahane yapısında DialuxEvo 13.0 yazılımı üzerinden Galata, Yenikapı, Bahariye, Kasımpaşa Mevlevihanelerini 3 boyutlu görselleştirilip sağlanması gereken değerler için TS-EN 12464-1’den (TSE, 2021) yararlanılmıştır. Kapalı alanlarda gündönümü, ekinoks tarihlerinde ve güneşin gün döngüsünü tamamladığı saatlerin hesaplamaları yapılmıştır. Son bölümde günümüzde farklı işlevlerle kullanılan İstanbul şehrindeki asitane tipi mevlevihanelerde yer alan semahanelerdeki doğal aydınlatma konforuna dair hesap sonuçları karşılaştırılmıştır. Elde edilen bulgular doğrultusunda Semahane yapılarının biçimlenişinde doğal aydınlatma hesaplamalarına etkisi, yapıların yapıldığı ii zamanda doğal ışığın tasarım kriteri olarak dikkate alınmış olması gibi yorumlar yapılmaya çalışılmıştır. Günümüzde sema ayinleri veya farklı etkinlikler esnasında mekanların aydınlatma konforunu sağlamak için önerilerde bulunulmuştur, gelecekte Semahane yapılarında yapılacak restorasyon işlerinde doğal aydınlatma değerlerinin göz önünde bulundurularak işlem yapılması gerekliliği sonuçlar üzerinden izah edilmeye çalışılmaktadır.The Mevlevi Order represents the mystical dimension of Islam and is rooted in the Sufi teachings initiated in the 13th century by Jalal al-Din Rumi. This philosophy emphasizes the exploration of the inner self and the pursuit of cosmic unity through a universal understanding of divine love. Following Rumi's passing, the Mevlevi path was institutionalized by his son, Sultan Veled, and evolved into a recognized Sufi order. Semahanes, the sacred spaces where the Sema ceremony takes place, serve as the spiritual centers of this mystical experience. The architectural design and natural lighting of these structures are essential elements that enhance the spiritual ambiance of the ritual. The synchronized movements of the semazens (whirling dervishes) to musical rhythms distinguish the Sema as a unique religious ritual within the broader Sufi tradition. This study is divided into four main sections. The first section presents an overview of the Mevlevi order and existing research on Mevlevihanes. It also includes a review of historical structures concerning natural lighting and examines the spatial characteristics of these religious buildings, focusing on visual comfort provided by daylight. The historical evolution of Mevlevihanes and the functional spaces within them are assessed in this context. In the second section, the architectural features of Asitane-type Mevlevihanes in Istanbul during the Ottoman era namely Galata, Yenikapı, Bahariye, and Kasımpaşa— are examined. Special attention is given to the design and spatial organization of Semahanes within these complexes. The third section discusses the significance of natural lighting, elaborating on how it affects spatial perception and comfort. Methods for calculating daylight comfort are outlined, and simulations were conducted using DialuxEvo 13.0 software to create 3D visualizations of the Semahanes of Galata, Yenikapı, Bahariye, and Kasımpaşa. Relevant standards from TS-EN 12464-1 (TSE, 2021) were used to assess required lighting levels, and daylight performance was calculated based on solstice and equinox dates and solar paths. iv The final section compares the daylight comfort values obtained from simulations in the Semahanes of Asitane-type Mevlevihanes currently serving different functions in Istanbul. Based on the findings, it is suggested that natural light considerations played a role in the architectural shaping of Semahane structures. The study also provides recommendations for ensuring optimal lighting conditions during modern-day ceremonies or events and highlights the importance of incorporating daylighting values in future restoration projects.