Türkiye Klinikleri Tıp Etiği-Hukuku-Tarihi Dergisi Turkiye Klinikleri Journal of Medical Ethics-Law and History Turkiye Klinikleri J Med Ethics. 2024;32(1):76-86 DERLEME REVIEW DOI: 10.5336/mdethic.2023-99639 Uygarlık Tarihinde Salgınların Toplumsal Etkilerine Kısa Bir Bakış ve COVID-19 Analizi: Geleneksel Derleme A Brief Overview of the Social Effects of Outbreaks in the History of Civilization and COVID-19 Analysis: A Traditional Review Tünay ARASa, Kibariye KILIÇ ARASb aİstanbul Gelişim Üniversitesi İktisadi, İdari ve Sosyal Bilimler Fakültesi, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü, İstanbul, Türkiye bİstanbul Sağlık ve Sosyal Bilimler Meslek Yüksekokulu, Anestezi Programı, İstanbul, Türkiye ÖZET Bu çalışmada, salgın hastalıkların uygarlık tarihi boyunca top- ABS TRACT The consequences of epidemic diseases on societies lumlar üzerindeki etkilerine kısaca değinilmiştir. Tarihte meydana throughout history are briefly discussed in this study. Epidemic dis- gelen büyük çaplı salgınların yol açtığı ölümler ve bu ölümlerin so- eases have been studied from several perspectives, with an emphasis on nucunda oluşan sosyolojik, politik, ekonomik ve kültürel değişimler the mortality caused by large-scale epidemics throughout history, as üzerinde durularak salgın hastalıklar farklı yönleriyle analiz edilmiş- well as the sociological, political, economic, and cultural changes that tir. Salgın hastalıkların yol açtığı demografik ve sosyolojik yıkımların resulted from these deaths. In addition to the demographic and socio- yanı sıra başta sağlık bilimi olmak üzere birçok alanda tetiklediği tek- logical devastation caused by epidemic diseases, the technological in- nolojik yeniliklere de değinilerek yapılan değerlendirmelerde, salgın novations they sparked in many fields, particularly health science, were hastalıkların farklı toplumsal sınıf ve tabakaları etkileme biçimi de- assessed, as was the way epidemic diseases affected different social ğerlendirilmiştir. Bu değerlendirmenin yapılmasının temel motivas- classes and layers. The fundamental reason for doing this assessment is yonu, salgınların uygarlığın gelişim çizgisi üzerinde olumlu veya to learn about the effects of epidemics on the development of civiliza- olumsuz nasıl bir etki yarattığını anlamaktır. Bu bağlamda uygarlık ta- tion, both favorably and negatively. In this context, the most devastat- rihinde meydana gelen en büyük salgın hastalıklar üzerinde durularak, ing epidemic diseases in human history were highlighted, as were the bu hastalıkların yol açtığı temel toplumsal durumlar irdelenmiştir. Mi- basic socioeconomic circumstances generated by these diseases. Fol- lattan sonra ilk yüzyıllardan günümüze meydana gelmiş olan veba, lowing a discussion of diseases such as plague, smallpox, measles, çiçek, kızamık, kolera, edinilmiş immün yetmezlik sendromu, İspan- cholera, acquired immunodeficiency syndrome, and Spanish flu that yol gribi gibi hastalıklar ve etkileri üzerinde durulduktan sonra sonuç have occurred from the first centuries of Christ to the present day, the bölümünde ise günümüzde koronavirüs hastalığı-2019 pandemisinin conclusion section discusses the economic, psychological, and socio- yol açtığı ekonomik, psikolojik ve sosyolojik sorunlar değerlendiril- logical effects caused by the coronavirus disease-2019 pandemic. Prob- miştir. Geçmişte ve günümüzde olduğu gibi gelecekte de insanların ve lems have been assessed. It is critical to examine epidemics that pose a diğer canlıların yaşamı için büyük bir tehlike arz eden salgınların bü- significant threat to the lives of humans and other living things in the tünlüklü bir bakış açısıyla değerlendirilmesi söz konusu sorunla ilgili future, as well as in the past and present, from a holistic viewpoint in tedbirlerin alınması için oldukça önemlidir. Dolayısıyla salgınların geç- order to take appropriate safeguards. As a result, understanding the ef- mişte yarattığı etkileri bilmek, gelecekte yaşanması muhtemel olan sal- fects of previous epidemics will make it easier for us to combat future gınlarla mücadelede bizlere kolaylık sağlayacaktır. epidemics. Anaht ar Kel i me ler: Salgınlar; pandemik; Keywords: Outbreaks; pandemics; COVID-19; tarih; halk sağlığı COVID-19; history; public health KAYNAK GÖSTERMEK İÇİN: Aras T, Kılıç Aras K. Uygarlık tarihinde salgınların toplumsal etkilerine kısa bir bakış ve COVID-19 analizi: Geleneksel derleme. Turkiye Klinikleri J Med Ethics. 2024;32(1):76-86. Correspondence: Kibariye KILIÇ ARAS İstanbul Sağlık ve Sosyal Bilimler Meslek Yüksekokulu, Anestezi Programı, İstanbul, Türkiye E-mail: kibariyekilicaras@gmail.com Peer review under responsibility of Turkiye Klinikleri Journal of Medical Ethics, Law and History. Re ce i ved: 25 Sep 2023 Ac cep ted: 07 Dec 2023 Available online: 09 Jan 2024 2146-8982 / Copyright © 2024 by Türkiye Klinikleri. This is an open access article under the CC BY-NC-ND license (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/). 76 Tünay ARAS ve ark. Turkiye Klinikleri J Med Ethics. 2024;32(1):76-86 Klasik anlamda uygarlık tarihi ile ilgili yapılan gibi insanlığın gelişimini olumsuz yönde etkileyen ve çalışmalarda genellikle toplulukların kurduğu veya yaşam koşullarını altüst eden birçok olay ve olgu da ürettiği maddi ve manevi unsurlar üzerinde durula- bulunmaktadır. Bu bağlamda salgın hastalıklar in- rak, insan uygarlığının gelişim çizgisi açıklanmakta- sanlık tarihi boyunca toplumların demografik ve eko- dır. Bu anlatıda, insanlığın gelişimine yön veren nomik yapıları üzerinde yıkıcı etkilerde bulunan olaylar üzerinde durularak, insan türünün diğer tür- başlıca olgulardan biri olmuştur. İnsanların yerleşik lerden farklılaşma sürecine odaklanılmaktadır. Ev- hayata ve tarıma geçiş süreciyle birlikte hayvanlar ve rimsel süreç içerisinde beyin fonksiyonları gelişen topraktaki mikroorganizmalarla yakın temasta bulu- insan türünün kendini tehlikelerden korumak ve ha- narak iç içe yaşamaya başlamasıyla yaygınlık kaza- yatta kalmak için verdiği mücadelenin zamanla bazı nan salgın hastalıklar tarihin bazı döneminde insan toplumsal yaşam paternlerine ve teknolojik ilerleme- türünün varlığını ciddi bir şekilde tehdit etmiştir.1 İn- lere zemin hazırladığı ve hayatın içerisindeki bu ye- sanlığın karşılaştığı bu zor yaşam koşulları bir taraf- niliklerin insan yaşamının gelişerek ilerlemesine tan toplumsal düzen ve yaşamın bizatihi kendisi katkı sağladığı vurgulanmaktadır. Ateşin ve tohum- üzerinde olumsuz etkilere yol açarken, diğer taraftan ların evcilleştirilmesi, kesici ve delici aletlerin ya- da bu zor koşullarda hayatta kalmaya çalışan top- pımı, tarımsal üretimin keşfi bu yeniliklerden sadece lumların teknolojik yenilikler gerçekleştirmesini ve birkaçıdır. Bu yeniliklerin çoğu yapılan arkeolojik yeni bir toplumsallık etrafında örgütlenmesini kam- kazılar sonucu kanıtlanmış ve tescillenmiştir. Dola- çılamıştır. Dolayısıyla salgın hastalıklar çoğunlukla yısıyla bu uygarlık tarihi çalışmalarının çoğu bu yö- insan hayatı üzerinde dramatik etkiler yaratsa da nihai nüyle insanlığın hikâyesini anlamamız için oldukça sonuçları itibarıyla “ilerlemenin” tetikleyici unsurla- faydalı ve işlevseldir. Ancak bu kaynaklardan çoğu- rından biri olmuştur. Tarih boyunca art arda yaşanan nun göz ardı ettiği ve çoğunlukla üzerinde durmadığı pandemi salgınları toplumları derinden etkilerken, bir durum vardır. O da insanlık tarihinin sürekli bir paradoksal bir biçimde başta tıp ve halk sağlığı olmak biçimde kesintisiz olarak ileriye doğru gitmediği, üzere ekonomi ve siyasi sistemler de dâhil birçok kimi zaman durduğu kimi zaman ise ilerlemekten zi- alanda yeniliklerin ve ilerlemelerin yolunu açmıştır.2 yade gerilediği ile ilgili durumdur. Bu sebeple salgın hastalıkların toplumsal etkilerini İnsanlığın uygarlık olarak sürekli ileriye gittiği incelediğimizde, iki yönlüyle ele alınması gerek- yönündeki katı pozitivist yaklaşım temel olarak iki mektedir. Bu çalışmada, detaylı bir şekilde olmasa da unsuru göz ardı etmektedir. Birincisi, insanın rasyo- salgın hastalıkların uygarlık tarihi üzerindeki etkileri nel bir varlık olduğunu düşünen bu düşünce biçimi bu iki yönüyle ele alınacaktır. insanların sürekli rasyonel davranarak bu doğrultuda kararlar aldığını varsaymaktadır. Dolayısıyla bu ras- PANDEMiLERiN KIsA TARihi VE yonel varlığın aldığı rasyonel kararlarla hayatını sü- TOPLUMsAL ETKiLERi rekli olarak daha iyiye götürdüğü ve toplumsal uyumu Pandemi kavramı -Eski Yunanca, pan: tüm ve demos: her geçen gün daha kolay sağladığı düşünülmektedir. insanlar, köklerinden oluşan- dünyanın önemli bü- Oysa bugün bizler biliyoruz ki bireyler sürekli rasyo- yüklükteki bir bölgesini veya tüm dünyayı etkisi al- nel kararlar almaktan ziyade kimi zaman duygularına, tına alan, geniş alanlara yayılarak etkisini hissettiren kimi zaman hırsına ve kimi zaman da hatalarına kur- salgın hastalıkların geneli için kullanılmaktadır.3 Has- ban olarak irrasyonel kararlar verebilmektedir. İkin- talığa sebep olan bir enfeksiyonun bir canlıya geç- cisi ise insanlar rasyonel kararlar alsalar dahi fiziksel mesi sonucu ortaya çıkan bulaşıcı hastalıklar, koşulların uygun olmadığı, dışsal etmenlerin insan genellikle canlılar arası etkileşim sonucu yayılarak, üzerinde önemli bir etkiye sahip olduğu bir ortamda çok sayıda kişiye bulaşmasıyla oluşmakta ve yayılan uygarlığın sürekli bir biçimde kesintisiz olarak ileriye hastalığın belli bir boyuta ulaşmasıyla pandemi veya doğru hareket etmesi pek mümkün değildir. salgın hastalıklar ortaya çıkmaktadır. İnsanlık tarihi Uygarlık tarihinde insanlığın gelişim çizgisini boyunca defalarca tekrar etmiş olan bu salgın hasta- olumlu yönde etkileyen birçok olay ve olgu olduğu lıkların önemli bir kısmı bugün insanlık için tehdit 77 Tünay ARAS ve ark. Turkiye Klinikleri J Med Ethics. 2024;32(1):76-86 oluşturmasa da uygarlığın gelişim çizgisi üzerinde kiler geliştirip, şehirler arası seyahatler yapsalar da derin izler bırakmışlardır. aradaki etkileşim çok sınırlı olduğu için bir bölgedeki Tarihsel olarak milattan sonra (MS) baktığı- hastalığın diğer bölgelere yayılarak kentleri ve kıta- mızda dünya üzerinde birçok salgın hastalığın ya- ları etkisi altına alması nadiren rastlanan bir durumdu. şandığı görülmektedir. Yaşanan bu hastalıklardan Ancak milattan önce 200 ile MS 200 arasındaki dö- bazıları dar bir coğrafya ile sınırlı kalarak epidemik nemde, Akdeniz ile Çin arasında iki ticaret yolunun hastalıklar dediğimiz gruba girerken, bazıları ise bir- açılmasıyla -İpek Yolu ve Baharat Yolu- toplumlar kaç ülkeye veya kıtaya yayılarak ve genellikle çok arası etkileşimi artırarak salgınların geniş coğrafya- sayıda insanın hayatını etkileyerek daha geniş ölçekli lara yayılmasını tetikledi.2 İlk salgın hastalıklardan salgın hastalıkları tanımlayan pandemik hastalıklar biri olan Çiçek hastalığı büyük olasılıkla Asya’da or- grubuna girmektedir.3 Bu hastalıklar; kimi zaman taya çıkıp, bu ticaret yolları aracılığıyla 165 yılları geniş ölçekli göçlere, kimi kıtlığa ve çoğunlukla de- dolaylarında Akdeniz’e ulaşarak Roma İmparatorlu- mografik yıkımlara yol açmaktaydı. Bu çalışmada, ğu’na yayılmış ve bu dönemde yaşanan iki büyük sal- bütün bu hastalıkların üzerinde teker teker durma im- gından ilki olan Antonine Salgını’nın oluşmasına yol kânımız olmadığı için aşağıdaki Tablo 1’de bulunan açmıştır.2 görece daha geniş coğrafyalara yayılmış, büyük ölüm Yapılan akademik çalışmalar sonucu elde edilen oranlarına yol açmış ve uygarlık tarihine yön vermiş verilere göre MS insanlık tarihinde yaşanan ilk geniş salgınlardan birkaçı üzerinde durulacaktır.4 çaplı salgın 165-180 dönemde yaşanan Antonine Ve- Salgın hastalıkların ilk olarak nerde ve ne zaman bası’dır. Tür olarak Suçiçeği ve kızamık kökenli ol- ortaya çıktığını tahmin etmek güçtür. Fakat şunu bi- duğu düşünülen bu salgın, yaklaşık olarak 5 Milyon liyoruz ki ticaret ve seyahatlerin yaygınlık kazanması insanın ölümüne yol açmıştır. Bu rakam, dönemin salgın hastalıkların bir yerden diğer yere taşınmasını dünya nüfusu düşünüldüğünde oldukça yüksek bir görece artırmıştır. İlk uygarlıklar birbiriyle ticari iliş- orandır. Antonine Vebası, Roma nüfusunun 2/3’ünü TABLO 1: Tarihte pandemiler.4 İsim Zaman dilimi Tür/insan öncesi konak Ölü sayısı Antonine vebası 165-180 Çiçek hastalığı veya kızamık olduğuna inanılan 5 milyon Japon çiçek hastalığı salgını 735-737 Variola majör virüsü 1 milyon Justinianus vebası 541-542 Yersinia pestis bakterisi/sıçanlar, pireler 30-50 milyon Kara ölüm 1347-1351 Yersinia pestis bakterisi/sıçanlar, pireler 200 milyon Yeni dünya çiçek hastalığı salgını 1520- sonrası Variola majör virüsü 56 milyon Londra büyük vebası 1665 Yersinia pestis bakterisi/sıçanlar, pireler 100.000 italyan vebası 1629-1631 Yersinia pestis bakterisi/sıçanlar, pireler 1 milyon Kolera pandemileri 1-6 1817-1923 Vibrio cholerae bakterileri 1 milyon+ Üçüncü veba 1885 Yersinia pestis bakterisi/sıçanlar, pireler 12 milyon (Çin ve hindistan) sarıhumma 1800’lerin sonu Virüs/sivrisinekler 100.000-150.000 (ABD) Rus gribi 1889-1890 h2N2 (kuş kökenli) olduğuna inanılıyor 1 milyon ispanyol gribi 1918-1919 h1N1 virüsü/domuzlar 40-50 milyon Asya gribi 1957-1958 h2N2 virüsü 1,1 milyon hong Kong gribi 1968-1970 h3N2 virüsü 1 milyon hIV/AIDs 1981-günümüz Virüs/şempanzeler 25-35 milyon Domuz gribi 2009-2010 h1N1 virüsü/domuzlar 200.000 sARs 2002-2003 Koronavirüs/yarasalar, misk kedileri 770 Ebola 2014-2016 Ebolavirüs/vahşi hayvanlar 11.000 MERs 2015-günümüz Koronavirüs/yarasalar, develer 850 COVID-19 2019-günümüz Koronavirüs/bilinmiyor (muhtemelen pangolinler) 7 milyon (22 Eylül 2023) 78 Tünay ARAS ve ark. Turkiye Klinikleri J Med Ethics. 2024;32(1):76-86 yok ederek, Roma İmparatorluğu’nda büyük bir fe- lakete yol açmıştır. Roma şehirlerindeki atık ve çöplerin birikmesinin hastalıkla ilişkilendirilmesi üzerine, su kemerlerinin, kanalizasyonların ve ha- mamların inşa edilmesine zemin hazırladığı ve ayrıca ekonomiye, tarımsal üretime zarar verdiği ve orduda ise yüksek oranlarda ölümlere yol açtığı ifade edil- mektedir.5 Morris’in aktardığına göre 165’teki antik metinler ordu karargahlarındaki hastalıktan söz eder- ken, Roma’nın Partlara karşı düzenlediği bir seferde Çin’de başlayan salgının yaklaşık 6.500 km uzak- lıktaki, Suriye askeri üslerde salgına yol açtığı ve bu salgın hastalığın 171-185 arasın dönemde Roma İmparatorluğu’nu kasıp kavurduğu, Mısır’da ise nü- fusun 1/4’ünden fazlasını yok ettiği belirtilmektedir.6 Daha sonraki dönemde imparatorluk toprakları üze- rinde etkisini sürdüren veba ve açlığın nüfusun yarı- sından fazlasını yok ettiği düşünülmektedir.7,8 Salgın bu sosyal ve ekonomik etkilerinin yanı sıra insan psikolojisi ve inançları üzerinde de ciddi bir etki yaratmıştır. Bu dönemde çok tanrılı, pagan bir din yapısının egemen olduğu Roma toplumunun, salgınla birlikte Hristiyanlık da dâhil olmak üzere tek RESİM 1: Mahşerin dört atlısı.10 tanrılı dinlere inanarak mitolojik inançlarından uzak- laşmaya başladığı ifade edilmektedir. Yaşanan aşırı ölümler tanrının gazabı olarak algılanmış olması tek gelen değişiklik sonucu sıcaklıkların da düşmesi tanrılı bir din olarak Hristiyanlığın topluma yayılma- iklim bilimcilerin Karanlık Çağ Soğuma Dönemi sını tetiklemiş olma ihtimali yüksektir. Zira bu sal- adını verdiği çağın yaşanması, Albert Dürer’in 1498 gından yaklaşık 200 yıl sonra Hristiyanlık Roma tarihli Mahşerin Dört Atlısı isimli tablosunda çar- İmparatorluğunu baştan başa sararak devletin resmî pıcı bir şekilde işlediği “veba”, “savaş”, “açlık” ve dinî hâline gelmiştir. Bu 200 yıllık süreçte salgınlar “ölüm” portresinin oluşmasına zemin hazırlamıştır tekrar tekrar ortaya çıkmış Roma kentlerinde salgı- (Resim 1).6,9,10 İklimde meydana gelen bu değişiklik nın pik yaptığı kimi günlerde 5 bin kişinin öldüğü ve göçlerin yaşanmasına, göçler ise salgın hastalığın ya- hatta kimi yerleşim yerinde insanların tamamının ha- yılmasını tetiklemekteydi. Bugün bizim Kavimler yatını kaybettiği -özellikle 251-256 ve 310-322 yılları Göçü olarak bildiğimiz bu göçler 2 ve 14. yüzyıl veba arasında- düşünülmektedir.6 251-256 yılları arasında salgınlarını yayarak, mahşerin dört atlısından dör- Roma’da ilk kızamık salgını yaşanırken, 310-312 düncüsü olan veba ve ölüme (o dönemde bu iki ke- arası dönemde ise salgının ikinci dalgası yaşanmış ve lime aynı anlamda kullanılırdı) yol açmaktaydı. birçok yerleşim yerinde kayıp oranları %40 civarla- Bu toplumsal sirkülasyon 541-542 yıllarında rına ulaşmıştır.2 Justinianus Vebası’nı, 1347-1351 arasında ise Kara Salgının eski dünya nüfusu üzerinde yarattığı Ölüm olarak bildiğimiz bugüne kadar gelmiş geçmiş bu dramatik etki toplumsal hayatı bütün yönleriyle en korkunç salgının oluşmasını tetiklemekteydi. Bu etkileyerek, kentlerin küçülmesine, ticaretin gerile- iki salgın tarihsel olarak birbirlerinden farklı dönem- mesine, vergi gelirlerinin düşmesine ve tarım top- lerde meydana gelseler de köken olarak benzer sal- raklarının boş kalmasına yol açmıştır. Bu salgınların gınlardı. Yersinia pestis bakterisinden türeyen yanı sıra MS 200-500 arasında iklimde meydana hastalığın taşıyıcısı ise sıçanlar ve pirelerdi. Justinia- 79 Tünay ARAS ve ark. Turkiye Klinikleri J Med Ethics. 2024;32(1):76-86 nus Vebası bir yılda 30 ile 50 milyon arası insanın lan salgındır. Orta Asya’da ortaya çıktığı düşünülen ölümüne yol açarken Kara Ölüm 4 yıl sürmüş ve yak- salgın ticaret yolları, seyahatler ve Moğol orduları va- laşık olarak 200 milyon insanın ölümüne yol açmış- sıtasıyla Kırım’a ulaştıktan sonra Akdeniz havzasına, tır. Özellikle Avrupa’da bu süre içerisinde yaklaşık oradan Avrupa’ya, İngiltere’ye, Moskova’ya ve hatta nüfusun 1/3’nün ölümüne yol açarak, 1346’da 75 Grönland’a kadar yayıldı.2,6 İnsandan insana solunum milyon olan kıta nüfusunun 1353’te 40 milyonlara ve temas yoluyla geçen hastalık kısa süre içerisinde kadar indiği düşünülmektedir.11 etkisini dünya ölçeğinde hissettirerek en ücra yerlere Uygarlığın çiçek ve kızamık kaynaklı yaşadığı kadar ulaştı. Çoğu zengin insan kentlerden kırsal böl- iki büyük salgından sonra 540 dolaylarından yaşadığı gelere kaçarak hastalıktan kurtulmaya çalışırken, has- 14 diğer büyük salgın Justinianus Vebası yani diğer talığı kırsal bölgelere de taşıdılar. 14. yüzyılda adıyla hıyarcıklı vebaydı.12 Hastalık fare, sıçan ve bu ortaya çıkan bu salgına herhangi bir tedavi geliştiri- hayvanların üzerinde yaşayan pirelerden insanlara lemediği için 18. yüzyılın sonlarına kadar Avrupa’da bulaşan bir bakteriden kaynaklanmaktaydı. İnsanların etkisini devam ettirdi. 1628-1632 yılları arası dö- bu bakterilere karşı bağışıklığı olmadığı için hasta- nemde Fransa’da etkisini yüksek oranda hissettiren lığı taşıyan pireler tarafından ısırılan vakaların ısırı- salgın yaklaşık olarak 750.000 kişinin ölümüne yol lan bölgedeki doku ve hücrelerinin ölmesi (nekroz) açarken, 1665’te Londra’yı kasıp kavurarak haftalık 6.000 civarı insanın ölmesine yol açtı.2 Avrupa’nın sonucu vücutlarında siyah kabarcıklar ve şişlikler batısında son olarak 1720-1721’de Marsilya’da or- oluşmaktaydı. Hastalığa yakalanan insanların yarı- taya çıkan salgın, Doğu’da ise etkisini daha uzun bir sından fazlası ilk bir hafta içerisinde ölürken, bazıları süre devam ettirerek 1770-1771’de Moskova’da nü- ise akciğer enfeksiyonuna yakalanarak hastalığın fusun yarısının hayatını kaybetmesine sebep oldu.2 damlacık yoluyla yayılmasına sebep oluyordu.2,13 Bu Salgının yarattığı bu yıkımlar dönemin sanat eserle- durum ise hastalığın insandan insana daha hızlı ya- rinde bile kendisine yer buldu. Pieter Bruegel tara- yılmasına yol açmaktaydı. fından 1562’de çizilen The Triumph of Death Hastalığın ilk olarak nerede ortaya çıktığı bilin- (Ölümün Zaferi) adlı tablo bu yıkımı ve yıkım karşı- memekle birlikte Hindistan, Mısır rotası üzerinden sındaki çaresizliği bütün çıplaklığıyla resmetmek- tahıl gemileri aracılığıyla Roma İmparatorluğu’nun teydi (Resim 2).15 başkenti Konstantinopolis’e ulaştığı düşünülen sal- Özellikle Avrupa’nın demografik yapısını de- gının, başkentin demografisi üzerinde yıkıcı bir etki rinden etkileyerek kıtanın nüfusunun 1/3’ünün yaşa- yaratarak kimi günler 10 bin kişinin hayatını kay- mını yitirmesine yol açan bu salgının pik noktası betmesine sebep olduğu düşünülmektedir.2 Toplam 1348-1410 arası dönemde yaşandı ve 6 farklı salgın ölü sayısının, nüfusun 1/4 ile 1/3 arasında olduğu tah- şeklinde patlak vererek bölge sosyolojisini derinden min edilen bu hastalık Avrupa’ya da yayılarak özel- likle liman kentlerinde yüksek oranlarda ölümlere yol açmıştır. 770’li yıllara kadar etkisini Avrupa’da devam ettirdiği belirtilen bu hastalık henüz tespit edilmeyen sebeplerle yaklaşık 600 yıl kadar Avru- pa’da önemli ölçüde etkisini yitirdi.2 Bu uzun aradan sonra 14. yüzyılda hem toplum- sal üretim ilişkilerini hem de toplumların siyasal ve kültürel yapılarını derinden etkileyen büyük bir salgın yaşandı. Justinianus Vebası ile aynı kökene sahip bu salgın insanlık tarihinin en büyük felaketi olan Kara Ölüm’dü. En büyük veba salgını olan bu hastalık diğer salgınlara oranla hakkında en çok bilgiye sahip RESİM 2: The Triumph of Death (Ölümün Zaferi) Pieter Bruegel tarafından 1562’de olduğumuz ve üzerine en çok akademik yayın yapı- yapılan tablo ispanya’da Museo Nacional Del Prado’da sergilenmektedir.15 80 Tünay ARAS ve ark. Turkiye Klinikleri J Med Ethics. 2024;32(1):76-86 etkileyip toplumda önemli bir dönüşümün önünü nın dört bir tarafının buzullarla kaplandığı bu dö- açtı.16 “Hem Avrupa’da feodal üretim biçiminin nihai nemde yani “1315 ve 1317 arasında Kuzeybatı Av- krizi hem de sınıf güçleri arasındaki dengede yaşa- rupa o kadar çok yağış aldı ki ekinler toprakta çürüdü nan, sonunda kapitalist üretim ilişkilerinin yükseli- ve toprak şövalyelerin savaşamayacağı kadar ça- şine yol açacak değişim açıklanırken, Kara Ölüm’e murlu hâle geldi.”6 Aşırı ölümler ve kötü hasat in- sık sık önemli bir konjonktürel etken olarak atıfta bu- sanların dinî inançları üzerinde etki yaratarak, yaygın lunulmuştur.”9 Feodalizmden kapitalizme geçiş sü- bir biçimde yaşananların Tanrı’nın insanlara bir me- reci sınıflar arası çelişkilerin bir sonucu olsa da Kara sajı olduğu yönünde yorumlandı. Birçok farklı coğ- Ölüm’ün bu geçiş üzerindeki etkisi göz ardı edilemez rafyada insanlar bu çifte felaketi kendi inançları bir gerçekliktir. Brenner’in de belirttiği gibi salgının doğrultusunda yorumladılar. İslam toplumlarında il- sebep olduğu demografik kriz başta İngiltere olmak ginç bir biçimde salgın insanların dinî inançlarını üzere Batı Avrupa’nın genelinde köylüler ile feodal güçlendirerek, “vebanın sadece küffara ceza (İna- bey arasındaki ilişkide ibreyi köylülerin lehine çevir- nanlar içinse vebadan ölmek bir rahmet ve şehadet) miştir.17 Nüfusun büyük bir kısmının hayatını yitir- olduğu şeklindeki resmî görüş” birkaç istisna dışında mesi tarım üretimini ciddi bir şekilde etkileyerek, halkın geneli tarafından kabul edilen bir tutumdur. sınıflar arası var olan çatışmaları derinleştirerek başta Bunun yanı sıra salgınla ilgili diğer bir tutum ise İngiltere olmak üzere Batı Avrupa’nın genelinde feo- “toplu hâlde yapılan dualar, evliya mezarına düzen- dal sistemin çözülmesini hızlandırmıştır. Kapitaliz- lenen geçit alayları ile alkole ve ahlaki gevşekliğe min ortaya çıkışını İngiltere kırsalında meydana gelen karşı daha sert yasalar(a)” başvurulmasıydı.6 köylü feodal bey çatışması üzerinden açıklayan Bren- Hristiyanlar arasında ise durum çok daha fark- ner, Kara Ölüm’den sonra İngiltere’de senyörlere lıydı. Salgınla birlikte insanların kiliseye olan inancı karşı ciddi bir tepkinin ortaya çıktığını bu konjonk- oldukça zayıflamıştı. Yaşanan bu devasa yıkama türü kendi çıkarları için kullanmak isteyen köylülerin karşı kilisenin elinden hiçbir şey gelmiyordu. Kilise- senyörün topraklarını terk ederek daha iyi şartlarda nin kutsiyeti o kadar ayaklar altına alınmıştı ki yaşamak adına farklı yerlere hareket ettiğini vurgu- “1303’te bir Fransız kral papayı dövdürüp zindana at- lamaktadır. Senyörlerin bu köylü hareketliliğini kont- tırmıştı.”6 Bu dönemde “bilgiyi üretip denetleyen rol etme girişimlerinde bulunarak, ücretleri kontrol yegâne iktidar olan Katolik Kilisesi, Kara Ölüm kar- etmek için bazı yasal düzenlemelere ve zor aygıtla- şısında çaresiz” kalması halkın güvenini azaltarak rına başvurduğunu ve ancak senyörlerin bu saldırıla- veba ile birlikte Avrupa’da kilisenin otoritesinin azal- rının başarısızlıkla sonuçlanarak 15. yüzyıl boyunca 19 devam eden isyan ve kaçışların sonucu olarak serfli- masına yol açmıştır. ğin sona erdiğini belirtmektedir.17 Kara Ölüm feo- Bu dönemde, salgınla mücadelede dinî kurum- dalizmin çöküşünü hızlandırdığı gibi “iktisadi, ların dışında bilimsel yollara başvurulmak duru- teknolojik, toplumsal ve idari modernleşmeyi” etki- munda kalındı. İlk defa halkın geneline sağlık hizmeti leyerek büyük bir tarihsel etki yaratmıştır.9 verecek veba doktorları ortaya çıktı. Devletin resmî Kara Ölüm ile ilgili diğer dikkat çeken durum kurumları tarafından görevlendirilen bu doktorlar ise halkın geneli için hayati bir tehdit olsa da sonuç- belli bir ücret karşılığında genellikle vebadan en çok ları itibarıyla baktığımızda kötü ve yetersiz beslenen, etkilenen bölgeleri ziyaret etmek ve maddi imkânları farelerle iç içe toprak evlerde yaşayan, salgından ka- olmayan yoksul hastaları tedavi etmekle görevlendi- 20 çacak imkânları olmayan yoksul insanları daha çok rildi. Bu doktorların çoğu tecrübesiz ve hastalıkla etkilemiş olmasıdır.18,19 Bu yönüyle bakıldığında sal- mücadelede yetersizdi. Çoğunlukla doğru tedavi yön- gın hastalıkların tarihsel süreçte sınıfsal düzeyde temlerini uygulayamadıkları gibi salgından korun- analiz etmek mümkündür. Bu salgın bir de iklim bi- mak için kullandıkları koruyucu yöntemlerde oldukça 21,22 limcilerin Küçük Buzul Çağı dedikleri Orta Çağdaki ilginç olabilmekteydi (Resim 3). kötü hayat koşullarıyla birleşince yoksul alt sınıflar Vebanın dışında uygarlık tarihindeki diğer için hayat daha da çekilmez bir hâl alıyordu. Dünya- önemli bir hastalık ise hiç şüphesiz 1520’lerde baş- 81 Tünay ARAS ve ark. Turkiye Klinikleri J Med Ethics. 2024;32(1):76-86 ise bu köle ticareti aracılığıyla çiçek hastalığını önce Karayipler’e daha sonra ise Orta ve Güney Ameri- ka’ya yaymışlardır. 17. yüzyıldan itibaren Kuzey Amerika’yı da önemli ölçüde kolonileştiren Avrupalı yerleşimciler çiçek hastalığını bu bölgeye de taşıya- rak, Amerika kıtasında yaşayan yerli halkların hayat- larını altüst etmişlerdir. Eski dünyanın virüslerine karşı bağışıklıkları olmayan Amerika yerlileri Avru- palıların getirdiği hastalıklardan dolayı neredeyse nü- fuslarının tamamına yakınını kaybetmişlerdir. Jared Diamond’un da “Tüfek, Mikrop ve Çelik” adlı ese- rinde belirttiği gibi Amerika kıtasında ilk koloni 1508’de Panama civarında kurulduktan sonra kıta- daki iki büyük imparatorluktan Aztek İmparatorluğu 1519-1520 yıllarında, İnka İmparatorluğu ise 1532- 1533 yıllarında Avrupalılar tarafından ele geçirilmiş ve Avrupa kökenli çiçek hastalığı İmparatorlarda dâhil kıta nüfusunun büyük bir bölümünü yok etmiş- tir.26 Başta Amerika yerli halkları olmak üzere insan popülasyonu üzerinde uzun yıllar boyunca dramatik etkiler ortaya koyan ve milyonlarca insanın ölümüne RESİM 3: holländer Eugen tarafından 1656 yılları civarında yapıldığı düşünülen yol açan çiçek hastalığı 1796’da İngiliz doktor Ed- “Veba Doktoru” (Doktor schnabel von Rom) adlı bu gravürde veba hastalarını te- ward Jenner’ın sığır çiçeğine yakalanan sütçü kızla- davi eden bir tıp doktoru tasvir edilmiştir.21 rın çiçek hastalığından korunduğunu fark etmesiyle hastalığa karşı tedavi geliştirilmesinin miladı oldu.27 Jenner’in deneyleri sonucu geliştirilen çiçek aşısı 19. layarak 1980’lere kadar süren ve yüz milyonlarca yüzyıldan itibaren kullanılmaya başlandı. Fakat has- insanın hayatını kaybetmesine yol açan Çiçek Has- talıkla küresel ölçekte mücadele ancak 1959’da talığı Salgını idi. Variola majör virüsünden kaynak- Dünya Sağlık Örgütünün (DSÖ), dünyayı çiçek has- lanan bu hastalık insandan insana “damlacık veya talığından kurtarmak için başlattığı bir programla aerosol, yüz yüze temas ve hasta kişilerin kontamine mümkün olabildi. Yoğunlaştırılmış Eradikasyon giysileri ve yatak takımları ile de bulaşabilmekte- Programı adıyla başlayan bu program ilk denemele- dir.”23,24 Hastalığın tarihsel olarak dünyaya yayılma rinde başarısız olsa da 1967’de tekrar yürürlüğe so- evrelerine baktığımızda; 6. yüzyılda Çin’de ortaya kulmuş ve istikrarlı bir ilerleme kaydedilerek 1971’de çıktığı düşünülen hastalığın, önce Doğu Asya ülke- Güney Amerika’da, daha sonra 1975’de Asya’da ve lerine yayıldığı, 7. yüzyılda ise Arap coğrafyasına son olarak 1977’de ise Afrika’da -bu program başla- ulaşarak İslam akınlarıyla Kuzey Afrika, İspanya ve tılmadan önce zaten hastalık 1952’de Kuzey Ameri- Portekiz’e yayıldığı ve 11. yüzyılda yoğunlaşan Haçlı ka’da ve 1953’te ise Avrupa’da eradike edilmişti- Seferleri sonunda Avrupa’nın geneline dağıldığı ifade hastalığın eradikasyonu sağlanmıştır.25 edilmektedir.25 15. yüzyıldan itibaren özellikle Batı Üzerinde durduğumuz bu hastalıkların yanı sıra Afrika’nın önemli bir kısmının Avrupalı devletler ta- uygarlık tarihinde milyonlarca ölüme yol açan birçok rafından işgal edilmesi hastalığın bu bölgeye yerleş- hastalık daha bulunmaktadır. 1817-1923 yılları ara- mesine ve yüksek oranda ölümlere sebep olmuştur. sında yaşanan Kolera Salgını dünyanın birçok ye- Amerika’nın keşfinden sonra Afrika’dan Amerika’ya rinde etkisini hissettirerek 1 milyondan fazla insanın köle ticaretini yoğunlaştıran Avrupalılar 16. yüzyılda ölümüne yol açarken, Kolera ile benzer bir zaman di- 82 Tünay ARAS ve ark. Turkiye Klinikleri J Med Ethics. 2024;32(1):76-86 limi içerisinde yaklaşık olarak 1800’lerin sonunda ya- yayılması insanlar tarafından gün gün takip edilmiş- şanan Sarıhumma’dan yüz binlerce insan ölmüş, aynı tir. Tarihsel olarak baktığımızda 20. yüzyıldaki sal- dönemin üçüncü bir salgını olan Rus Gribi ise bir mil- gınlarda dâhil hiçbir salgın hastalık bu denli yondan fazla insanın hayatına mal olmuştur. 1918- gündemde kalarak, bütün toplumlar üzerinde eş za- 1919 yıllarında Birinci Dünya Savaşı sürerken ortaya manlı olarak etki yaratmamıştır. Kara Veba gibi çıkan İspanyol Gribi dramatik bir biçimde savaşta ça- COVID-19’a oranla daha ölümcül hastalıklar bile kü- tışmalardan dolayı ölen insan sayısından daha fazla resel olmalarına rağmen dünyanın dört bir yanına eş insanın hayatını kaybetmesine sebep olmuştur. Bir- zamanlı olarak yayılmamıştır. Antik ve klasik dö- çok ülke tarafından savaş koşullarında medyada yer nemde hastalığın başka bölgelere sıçraması bazen verilmeyen bu hastalık savaşa taraf olmayan İspanya aylar bazen ise yıllar bile almıştır. Benzer şekilde bir tarafından oldukça uzun bir süre gündemde tutulması bölgede ortaya çıkan hastalığın başka bölgeler tara- salgının İspanyol Gribi olarak adlandırılmasına sebep fından öğrenilmesi ve bu bağlamda tedbirler alması olmuştur. Oysa salgın İspanya dışında da birçok böl- da mümkün olmamıştır. Oysa günümüz dünyasında geyi etkisi altına alarak, özellikle savaşa taraf olan ül- küreselleşmemin ve iletişim araçlarının gelişmiş ol- kelerin insan kaynaklarını zayıflatarak savaşma ması sebebiyle bir bölgede ortaya çıkan hastalığın ha- dirençleri üzerinde ciddi bir etki yaratmıştır. 1981’de beri dakikalar içerisinde dünyanın dört bir tarafına ortaya çıkan ve günümüzde devam eden insan immün yayılırken, aşırı nüfus akışkanlığından kaynaklı ola- yetmezlik virüsü/edinilmiş immün yetmezlik sen- rak bulaşıcı hastalıkların yayılması ise ancak birkaç dromu salgını ise sayısı tam olarak bilinmemekle bir- gün sürmektedir. likte 25-35 milyon arası insanın hayatına mal olduğu düşünülmektedir. İlk olarak 31 Aralık 2019 tarihinde Çin’in Wuhan kentinde tespit edilen COVID-19 salgını kısa 20. yüzyılda yaşanan bu salgınlardan sonra 21. sürede Asya ülkelerine sıçramış ve daha sonra ise ti- yüzyıla geldiğimizde tıp ve halk sağlığı alanlarında caret ve seyahatlerin etkisiyle dünyanın geneline ya- ciddi gelişmeler sağlansa da 2002-2003 yıllarında yılmıştır.28 Tüm dünyaya yayılan salgın başta sağlık şiddetli akut solunum sendromu, 2009-2010 yılla- olmak üzere, toplumların ekonomik ve sosyal yapı- rında Domuz gribi, 2014-2016 yıllarında Ebola, larını ciddi bir şekilde etkilemiştir. Küresel olarak, 22 2015’ten günümüze Orta Doğu solunum sendromu Eylül 2023 itibarıyla DSÖ verilere göre COVID-19 ve son olarak 2019’da ortaya çıkarak hâlâ hayatımızı pandemisinin yaklaşık 7 milyon ölüme ve 770 mil- birçok yönüyle etkileyen koronavirüs hastalığı-2019 yon onaylanmış COVID-19 vakasına yol açtığı bil- [coronavirus disease-2019 (COVID-19)] salgını or- dirilmiştir.29 Hâlâ etkisi devam eden salgının ilk taya çıkmıştır. Sağlık biliminde ilerlemeler yaşansa aşamalarından toplumlarda yarattığı en belirgin etki da aşırı üretim ve tüketimin gerçekleştiği günümüz psikolojik olmuştur.30 Mevcut akademik çalışmalar, dünyasında doğanın aşırı bir biçimde sömürülmesi enfeksiyon riskine maruz kalanların sağlıkları hak- bir taraftan iklim değişikliğini tetiklerken, diğer ta- kında korkuya kapıldığını, başta aileleri olmak üzere raftan ise doğal ortamlarında insanlardan izole yaşa- hastalığı başkalarına bulaştırmaktan endişe duyduk- yan bakteri ve virüslerin insanlarla temasa geçerek larını göstermektedir. İlk etapta salgının yeni ve bi- salgınları tetiklemesine yol açmaktadır. linmeyen bir hastalık olması ve ilk günlerinden itibaren kısıtlamalar ve tecrit önlemlerine başvurula-GÜNÜMÜZ PANDEMisi OLARAK rak sosyal izolasyonun uygulanması, insanlarda ge- COVID-19’UN TOPLUMsAL ETKiLERi lecek için belirsizlik duygularının ortaya çıkmasına COVID-19 pandemisini diğer bütün salgınlardan ayı- ve aşırı derecede kaygı duyulmasına yol açmıştır. ran belki de en önemli tarafı iletişim araçlarının çok Salgınla birlikte insanlarda ortaya çıkan kaygı çok geliştiği bir dönemde meydana gelmiş olmasıdır. İlk boyutlu bir durumdu. İlk başta kendisi ve yakın çev- COVID-19 vakası tespit edildiği andan itibaren başta resinin sağlık durumu için kaygılanan insanlar, ikinci sosyal medya olmak üzere diğer bütün medya ve ile- olarak beslenme ve temel ihtiyaçlarını karşılama nok- tişim kanalları salgına önemle yer vermiş ve salgının tasında da kaygıya sahiplerdi. Kentleşmeyle birlikte 83 Tünay ARAS ve ark. Turkiye Klinikleri J Med Ethics. 2024;32(1):76-86 nüfusun büyük bir bölümünün üretim araçlarıyla bağ- bu ikinci evresinde insanlar psikolojik olarak hasta- larının kopması pandemi döneminde temel geçim lığa nispeten adapte olsalar da vaka sayılarının her ürünlerine ulaşma konusunda insanların kaygılana- geçen gün artması ve hastalık için geliştirilen testlere rak marketlere hücum etmesine ve hatta birçok yerde erişilmede sıkıntı çekilmesi tedirginliğin devam et- yağma ve talan durumlarının yaşanmasına sebep ol- mesine yol açmaktaydı. Özellikte test sonuçlarının muştur. Üretim araçlarından kopuk kapitalist mo- şeffaf bir biçimde yansıtılmadığının düşünülmesi in- dernitenin güvencesiz koşulları altında yaşayan sanların zihninde bir belirsizlik yaratarak hastalığın insanların hayatta kalma koşullarıyla ilgili kaygıları bilançosuyla ilgili spekülasyonların ortaya çıkmasına hat safhaya varmıştır. Sosyal çevrelerinden izole edi- yol açmaktaydı. lerek evde kalmak zorunda olan bireylerin bu kaygı- Salgının üçüncü evresi olarak değerlendirebile- ları medyada hastalıkla ilgili pompalanan haberlerle ceğimiz evresinde ise iki unsur ön plana çıkmıştır. daha da olumsuz etkilenirken, buna birde gelecekle Hastalık için geliştirilen aşıların sebep olduğu tartış- ilgili belirsizlikler eklenince insanların ruhsal du- malar ve salgının beraberinde getirdiği uluslararası rumları üzerinde olumsuz etkilere yol açmaktaydı. ekonomik kriz. Salgının bu evresinde toplumsal tar- Hastalığın bu psikolojik dalgasına eşlik eden tışmaya sebep olan en önemli konulardan biri aşıların diğer bir durum ise başta maske ve dezenfektan güvenirliği olmuştur. Başta muhafazakâr kesim olmak üzere koruyucu ürünlerin tedarikinde yaşanan olmak üzere halkın önemli bir kısmı aşıya karşı çı- sorunlardı. Koruyucu ekipman ve temizlik ürünlerine karak komplo teorileri doğrultusunda aşıların güve- duyulan ihtiyacın aniden artması ve üretimin kısa va- nirliğini sorgulasa da çoğunluk daha rasyonel dede buna cevap verememesi önemli bir tedarik so- davranarak, salgınla mücadelede aşılanmayı kabul et- runu hâline geldi. Bu tedarik sonunda neoliberalizm miştir. Tarihsel ve toplumsal olarak neredeyse bütün ile birlikte piyasadan neredeyse tamamen çekilen aşılara karşı farklı toplumlarda meydana gelen bu ay- devletleri de çaresiz bıraktı. Bu ürünlerin tedariği bir rışma COVID-19 aşıları için de söz konusu olmuş- devlet kapasitesi ve iyi yönetim göstergesi olarak de- tur. Fakat buna rağmen halkın çoğunluğu aşı olmayı ğerlendirildi. Özellikle bu dönemde maske tedariki kabul ederek, salgınla mücadelede bilime olan gü- siyasilerin elinde bir yumuşak güç unsuruna dön- venlerini ortaya koymuştur. üştü.31 Halka maske dağıtmak ve maske ihtiyacı olan 2022 yılına geldiğimizde pandemi insanların zi- ülkelere maske yardımı yapmak her ne kadar bir da- hinlerinde sıradanlaşarak gündelik hayat pratiklerini yanışma örneği gibi görünse de aslında bu eylemde nispeten daha az etkilese de pandemi döneminde bulunan siyasal iktidarın kendi vatandaşlarına ve krize meyilli olan kapitalist sistemde meydana gelen uluslararası kamuoyuna verdiği mesajdan öteye bir aksaklıklar uluslararası alanda yüksek enflasyona ve durum değildi. Bu bağlamda maske tedariki gibi basit büyük bir ekonomik krize yol açmıştır. Kapitalist sis- bir durum dahi minimal neoliberal devlet organizas- tem ortaya çıktığı andan itibaren krize içkin bir sis- yonları tarafından başarı olarak değerlendirildi. tem olduğu için günümüz krizini sadece salgın ile Hastalığın bu ilk evresinden sonra en dikkat çe- ilişkilendirmek doğru olamayacaktır. Ancak şunu da kici durum sınıflı toplum yapısının bütün çıplaklı- biliyoruz ki kapitalizmin bütün krizleri konjonktürel ğıyla gün yüzüne çıkması oldu. Maddi yönden üst bir etken tarafından tetiklenmiştir. Kapitalizmin sınıfta bulunan insanlar müstakil malikânelerine çe- 1970’lerde itibaren yaşadığı gösterge krizi, 2008 yı- kilerek, hastalıktan izole olma fırsatı yakalarken, alt lında nihai bir krize yol açmış ve katmerlenen bu neo- sınıftan insanlar ise onlarca kişinin yaşadığı apart- liberal krizin etkisi artarak devam etmiştir. 2019’da manlarda yaşayarak, yüzlerce kişinin bindiği toplu meydana gelen salgın hastalık bu nihai krizi derin- taşıma araçlarına binerek her gün işe gitme mecbu- leştirerek adeta bir katalizör etkisi yaratmıştır.32 Mer- riyetini devam ettiriyordu. Bazı meslek grupları uzak- kez kapitalist ülkelerde bile son 30-40 yılın en yüksek tan çalışma sistemine geçerken mavi yaka dediğimiz enflasyon oranlarını tetikleyen bu süreç, görece eko- fiziksel emeğiyle geçinen insanlar hastalığa daha nomi yapıları daha zayıf olan, kurumsal yapıları ye- fazla maruz kalmaya devam etmekteydi. Hastalığın terince konsolide edilmemiş ve siyasetin ekonomik 84 Tünay ARAS ve ark. Turkiye Klinikleri J Med Ethics. 2024;32(1):76-86 kararlar üzerinde etkide bulunabildiği Türkiye gibi siyle birlikte yüzyıllardır buzulların içerisinde don- ülkelerde ise krizin etkisi daha dramatik olmuştur. muş olarak bulunan mikroorganizmaların yeni hasta- Enflasyon oranlarının üç basamaklı sayılara ulaştığı lıklara sebep olma ihtimalinin gün yüzüne çıkmasıdır. bu ortamda alım gücü düşen alt sınıfların yaşam şart- Dolayısıyla insanoğlu doğaya verdiği zarar sonu- ları oldukça zorlaşmıştır. cunda kendi türünün yaşamı için tehlike arz eden yeni Bütün diğer salgın hastalıklar gibi COVID-19 bir düşman yaratmaktadır. pandemisi de insanlığın hikâyesinde derin bir iz bı- Finansal Kaynak rakmış ve hâlâ etkisini sürdürmektedir. Siyasetten Bu çalışma sırasında, yapılan araştırma konusu ile ilgili doğru- toplumsal davranış paternlerine, ekonomiden kültürel dan bağlantısı bulunan herhangi bir ilaç firmasından, tıbbi alet, faaliyetlere birçok konuda önemli değişim ve dönü- gereç ve malzeme sağlayan ve/veya üreten bir firma veya herhangi şümlere yol açan insan türünün son salgın hastalığı bir ticari firmadan, çalışmanın değerlendirme sürecinde, çalışma uzun vadede henüz keşfetmediğimiz farklı yan etki- ile ilgili verilecek kararı olumsuz etkileyebilecek maddi ve/veya lere de yol açacaktır. COVID-19 insanlık tarihinin ilk manevi herhangi bir destek alınmamıştır. salgını olmadığı gibi sonuncusu da değildir. Kapita- lizmin yol açtığı aşırı üretim ve tüketim bir taraftan Çıkar Çatışması doğanın aşırı derecede sömürülmesine yol açarak Bu çalışma ile ilgili olarak yazarların ve/veya aile bireylerinin diğer canlıların doğal yaşam alanlarını daraltırken, çıkar çatışması potansiyeli olabilecek bilimsel ve tıbbi komite üye- bir taraftan da salınan sera gazı emisyonlarının artı- liği veya üyeleri ile ilişkisi, danışmanlık, bilirkişilik, herhangi bir şıyla iklim değişikliğinin ortaya çıkmasına sebep ol- firmada çalışma durumu, hissedarlık ve benzer durumları yoktur. maktadır.33 Daha önce insanlarla bir arada yaşamamış Yazar Katkıları bu canlıların doğal yaşam alanlarının daralması Fikir/Kavram: Tünay Aras; Tasarım: Kibariye Kılıç Aras; De- veya yok olması, insanlarla daha yakın çevrelerde netleme/Danışmanlık: Tünay Aras, Kibariye Kılıç Aras; Veri yaşamalarına neden olmaktadır. Bu durumun vahşi Toplama ve/veya İşleme: Tünay Aras, Kibariye Kılıç Aras; Ana- canlılarda bulunan, insan bağışıklığının tanımadığı liz ve/veya Yorum: Tünay Aras, Kibariye Kılıç Aras; Kaynak Ta- mikroorganizmaların insanlara bulaşmasına neden raması: Tünay Aras, Kibariye Kılıç Aras; Makalenin yazımı: olarak farklı salgınları tetiklemesi muhtemeldir.34 Du- Tünay Aras; Eleştirel İnceleme: Kibariye Kılıç Aras; Kaynaklar rumun daha vahim tarafı ise iklim değişikliğinin bir ve Fon Sağlama: Tünay Aras, Kibariye Kılıç Aras; Malzemeler: etkisi olan küresel ısınma sonucu buzulların erime- Tünay Aras, Kibariye Kılıç Aras. KAYNAKLAR 1. Nikiforuk A, ed. Erkanlı s, çeviri editörü. Mahşerin Dördüncü Atlısı: salgın ve 8. harman C, eds. Kocabaşoğlu U, çeviri editörü. halkların Dünya Tarihi: Taş Bulaşıcı hastalıklar Tarihi. 7. Baskı. istanbul: iletişim Yayınları; 2018. p.27. Devri'nden Yeni Binyıla. 5. Baskı. istanbul: Yordam Kitap; 2016, p.110. 2. Ponting C, ed. Başçı A, çeviri editörü. Dünyanın Yeşil Tarihi: Çevre ve Büyük 9. Anievas A, Nişancıoğlu K. Uzun 13. Yüzyıl: Yapısal Kriz, Konjonktürel Fe- Uygarlıkların Çöküşü. 3. Baskı. istanbul: sabancı Üniversitesi; 2007. p.248- laket. Batı'nın Egemenliği Nasıl Kuruldu?: Kapitalizmin Jeopolitik Kökenleri. 73. 1. Baskı. istanbul: Yordam Kitap; 2020. p.99. 3. Very Well health [Internet]. Ⓒ2023 Dotdash Media, Inc. [Cited: May 24, 10. Vikipedi [internet]. [Erişim tarihi: 24 Mayıs 2023]. Mahşerin dört atlısı. Erişim 2023]. What is the difference between a pandemic and an epidemic. Available linki: [Link] from: [Link] 11. hays JN. second Plague Pandemic, 1346-1844. Epidemics and Pandemics: 4. Visual Capitalist [Internet]. ©2023 Visual Capitalist [Cited: May 24, 2023]. Vi- Their Impacts on human history. 1st ed. UsA: Bloomsbury Publishing; 2005. sualizing the history of pandemics. Available from: [Link] p.62. 5. World Population history [Internet]. [Cited: May 24, 2023]. Antonine Plague 12. Centers for Disease Control and Prevention [Internet]. ©2023 U.s. Depart- (165-180). Available from: [Link] ment of health & human services [Cited: June 2, 2023]. symptoms. Available 6. Morris I, ed. Çağalı Güven G, editör. Dünyaya Neden Batı hükmediyor from: [Link] (Şimdilik). 4. Baskı. istanbul: Alfa Yayıncılık; 2017. p.347-461. 13. Centers for Disease Control and Prevention [Internet]. ©2023 U.s. Depart- 7. Russell JC. Population in Europe 500-1500. Cipolla CM. Vol. 1. The Fontana ment of health & human services [Cited: June 2, 2023]. Frequently Asked Economic history of Europe: The Middle Ages; 1972. p.25. Questions (FAQ) About Plague. Available from: [Link] 85 Tünay ARAS ve ark. Turkiye Klinikleri J Med Ethics. 2024;32(1):76-86 14. Boccaccio G, ed. Yeni N, çeviri editörü. Decameron. 1. Baskı. istanbul: Alfa able from: [Link] Yayıncılık; 2019. 25. Centers for Disease Control and Prevention [Internet]. ©2021 U.s. Depart- 15. Obelisk Art history [Internet]. © Obelisk Art history 2022 [Cited: May 28, ment of health & human services [Cited: May 29, 2023]. Available from: [Link] 2023]. The triumph of death. Available from: [Link] 26. Diamond J. Çatışan yarıküreler. Tüfek, Mikrop ve Çelik. 21. Baskı. Ankara: 16. Davis JD, ed. Bıçakçı B, çeviri editörü. insanın hikayesi: Taş Devrinden TÜBiTAK Popüler Bilim Kitapları; 2010. p.495. Bugüne Tarihimiz. 16. Baskı. istanbul: Türkiye iş Bankası Kültür Yayınları; 27. Osterhammel, J, ed. Tüzel M, çeviri editörü. Dönüşen Dünya: Küresel 19. 2019. p.193. Yüzyıl Tarihi. 1. Baskı. istanbul: iş Bankası Kültür Yayınları; 2022. p.257. 17. Brennert R. Agrarian Class structure and Economic Development in Pre-in- 28. Ardic A, Turan E. Nursing care management based on the Omaha system dustrial Europe. Aston Th, Philpin ChE, ed. Brenner Debate. 1st ed. Cam- for inpatients diagnosed with COVID-19: An electronic health record study. J bridge: Cambridge University Press; 1987. p.35. Adv Nurs. 2021;77(6):2709-17. [Crossref] [PubMed] [PMC] 18. Boyd D. A plethora of plagues. Plagues and Pandemics: Black Death, Coro- 29. World health Organization [Internet]. ©2023 WhO [Cited: september 22, naviruses and Other Killer Diseases Throughout history. 1st ed. Philadelphia: 2023]. WhO COVID-19 dashboard. Available from: [Link] Pen & sword; 2022. p.64. 30. sezgin D, Dost A, Esin MN. Experiences and perceptions of Turkish intensive 19. Artvinli F. salgınların Tarihi: Toplumsal ve siyasal Açıdan Kısa Bir Bakış. Türk care nurses providing care to Covid-19 patients: A qualitative study. Int Nurs Tabipler Birliği Altıncı Ay Değerlendirme Raporu. 2020. [Link] Rev. 2022;69(3):305-17. [Crossref] [PubMed] 20. Mussap CJ. The Plague Doctor of Venice. Intern Med J. 2019;49(5):671-6. 31. Nye Js, ed. inan-Aydın R, çeviri editörü. Yumuşak Güç: Dünya siyasetinde [Crossref] [PubMed] Başarının Araçları. 19. Baskı. Ankara: BB101 Yay; 2018. 21. Britannica [Internet]. ©2023 Encyclopædia Britannica, Inc [Cited: May 25, 32. Arrighi G. The Long Twentieth Century: Money, Power, and the Origins of Our 2023]. Plague doctor. Available from: [Link] Times. 1st ed. NY: Verso; 1994. 22. Tıp Dünyası [internet]. ©2021 Türk Tabipleri Birliği Tıp Dünyası [Erişim tarihi: 33. Ergin E, Altinel B, Aktas E. A mixed method study on global warming, climate 25 Mayıs 2023]. Veba Doktoru-Dr. schnabel Von Rom. Erişim linki: [Link] change and the role of public health nurses from the perspective of nursing 23. Parıldar h, Dikici MF. Pandemiler tarihi [history of pandemics]. Klinik Tıp Aile students. Nurse Educ Today. 2021;107:105144. [Crossref] [PubMed] hekimliği. 2020;12(1):1-8. [Link] 34. Kavuncuoğlu D, Evci Kiraz ED. hastalık yüküne yeni yük: iklim değişikliğinin 24. Centers for Disease Control and Prevention [Internet]. ©2023 U.s. Depart- sağlık etkileri [New burden to the burden of disease health effects of climate ment of health & human services [Cited: June 2, 2023]. Transmission. Avail- change]. Climatehealth. 2022;2(2):22-30. [Link] 86